Tháng 8 năm 1870, Mã Tân Di bị ám sát khi đang trên đường đến võ trường. Kẻ thích khách Trương Văn Tường (Trương Ôn Thượng?) không hề bỏ chạy, đã bị bắt ngay tại chỗ. Thái hậu Từ Hy đích thân gửi nhiều vị quân quan tới tra xét sự việc. Một năm sau, triều đình bố cáo Trương thông đồng với quân bạo loạn và tuyên án tử hình. Nhưng nhiều người không tin lời buộc tội đó và trong dân gian lưu truyền lời đồn rằng Mã, Trương và một tay kiếm hiệp nữa vốn là 3 anh em kết nghĩa, họ từng cắt máu ăn thề nguyện cùng nhau sống chết phò trợ triều đình đánh bại quân nổi loạn - Mã được thăng quan tới chức tổng đốc. Nội dung vụ án như sau:

Đồng Trị năm thứ 9 (năm 1870), ngày 22 tháng 8, khi Tăng Quốc Phiên đang kiểm tra giáo án ở Thiên Tân thì tại Nam Kinh xảy ra vụ án lớn chấn động toàn quốc: Lưỡng Giang Tổng đốc Mã Tân Di bị đâm chết. Mã Tân Di là tổng đốc Lưỡng Giang, trọng thần của triều đình nhà Thanh, vụ việc hành thích tổng đốc là vụ việc xảy ra đầu tiên xảy ra trong 200 năm lịch sử của nhà Thanh, nhân tình xôn xao, ngoa ngôn bùng phát, triều đình rung động phải cử nhiều viên quan đến tham gia xét xử.

Diễn biến vụ việc

Theo các nhà nghiên cứu, qua các ghi chép thì trước khi Mã Tân Di bị đâm, ông có nhận được một bức công văn, bên trong không có văn thư mà lại có hình vẽ một con ngựa chết. Mã Tân Di giật mình thất sắc, ăn ngủ chẳng yên.

Ngày 21 tháng 8, là ngày võ chức nguyệt khóa ở dinh thự tổng đốc, vì trời mưa to nên lùi cuộc thi vào ngày hôm sau. Tổng đốc Mã Tân Di đích thân dự kiểm duyệt tại sân trường. Sân trường nằm ở mé tây dinh thự, có một con đường dẫn đến cửa sau của dinh thự. Sau khi duyệt xong, Mã Tân Di đi bộ theo con đường này về dinh thự. Khi vào cửa thấy có người quỳ ở bên đường 'xin tiền", ông nhận ra đó là đồng hương Vương Hàm Trấn, ông hỏi rằng: "Đã cho [tiền] hai lần rồi sao lại còn đến nữa?".

Khi ông chưa dứt lời thì thấy một người giống như lính nhà Thanh mặc áo ngắn đi đến. Người này cầm thanh đoản đao đâm mạnh vào ông, sự việc diễn ra nhanh như chớp. Nhát dao đâm quá mạnh, lại bị mất máu quá nhiều nên Mã Tân Di nhanh chóng chết ngay tại chỗ. Kẻ hành thích tự xưng là Trương Văn Trường, người này không trốn chạy mà chờ cho đến khi thúc thủ đến bắt.

Quá trình xét án

Sau ba ngày xảy ra vụ án, ngày 25 tháng 8, triều đình ban lệnh cho tướng quân Gian Ninh, Khôi Ngọc Đốc cùng các quan tư đạo phải nhanh chóng phong tỏa tin tức, điều tra vụ án. Trong quá trình điều tra, xét hỏi, phạm nhân Trương Văn Trường khai cung úp mở, chẳng thể nào định được án. Triều đình tiếp tục cử tổng đốc Tào Vận và Trương Chi Vạn đến Kim Lăng thẩm xét, tra hỏi. Trương Văn Trường mới chịu khai rằng: "Trước kia có cáo trạng Lan Kiệu nhưng Mã Tân Di từ chối không xét xử. Về sau ông ta mở một tiệm cầm đồ, lại bị nghiêm cấm, từ oán thành thù, dẫn đến mưu đồ hành thích".

Đã qua nhiều ngày, vụ án vẫn chưa tìm được một manh mối nào. Triều đình buộc phải lệnh cho Tăng Quốc Phiên "lão thành già dặn" ề giữ nhiệm Lưỡng Giang, đốc sức các thành viên "khẩn trương xét hỏi", lại lệnh cho thượng thư Bộ hình là Trịnh Đôn Cẩn làm khâm sai đại thần hiệp trợ Tăng Quốc Phiên phá án. Tăng Quốc Phiên biết rõ đây là một vụ án rất nghiêm trọng, Trước khi lên đường làm nhiệm vụ, ông liền thăm dò thái độ của Từ Hy.

Đồng Trị năm thứ 9 (năm 1870), ngày 30 tháng 10, ông diện kiến Từ Hy tại điện Dưỡng tâm. Từ Hi hỏi: "Vụ án Mã Tân Di có kỳ lạ lắm không?". Tăng Quốc Phiên trả lời: "Khởi bẩm, vụ này rất lạ". Từ Hy hỏi tiếp: "Mã Tân Di làm việc tốt chứ?". Tăng Quốc Phiên đáp: "Ông ta làm việc cẩn thận, ôn hòa".

Cuộc giao tiếp chỉ có mấy câu, nhưng đã giúp Tăng Quốc Phiên lĩnh hội được tinh thần và chủ trương của Từ Hy. Triều đình mặc dù ban hết chỉ dụ này đến chỉ dụ khác, lần sau nghiêm khắc hơn lần trước. Thực chất sự việc rất đơn giản nhưng lại ẩn chứa tình ý, trở thành sự mê khiến mọi người không đoán được. Sau khi thấy Từ Hy Thái hậu đã xác định được thái độ Tăng Quốc Phiên đã đoán định được ngay. Nhiệm vụ lần này của ông chỉ là thu thập nhân chứng về hung thủ, điểm danh họ mà thôi.

Trong nhật ký ghi ngày 17 tháng 3 của ông viết: Sau cơm trưa đến Cống viện[3] cùng thượng thư Trình Tiểu Sơn hội thẩm vụ án, điểm danh một lượt 18 thư phạm, không hỏi cung. Qua đó cho thấy, xưa nay Tăng Quốc Phiên có cung cách làm việc tương đối thận trọng thì nay trong một vụ án trọng điểm lại có dấu hiệu qua loa, sơ lược, có thể thấy đây là cách làm việc theo ý đồ, sắc thái của triều đình. Một khi triều đình đã yêu cầu ông điều tra vụ án cho đến tận cùng thì ông đương nhiên phải điều tra. Tăng Quốc Phiên cảm thấy tình hình vụ án nghiêm trọng mà phức tạp, nếu thẩm tra thật kỹ lưỡng có thể điều tra đi sâu càng đáng sợ, cho nên cần nhanh chóng kết thúc vụ án.

Kết án

Đồng Trị năm thứ 10 (năm 1871), ngày 19 tháng 3, Tăng Quốc Phiên trình lên nhà vua bản sớ "phúc thẩm nguyên hung thủ đâm chết Mã Tân Di", báo cáo rằng Trương Văn Trường đã đâm Mã Tân Di. Trong bản tấu trình này, ông cũng viết "Thẩm vấn nhiều lần, phạm nhân vẫn cứ một mực khẩu cung như trước. Đã tra khảo trên 20 ngày, hắn đã nhiều lần tuyệt thực, chỉ còn thoi thóp. Nếu hắn chết thành ra cho hắn thoát khỏi tội tử hình tàn khốc, cho nên cần phải nhanh chóng kết thúc vụ án này".

Kết án: Trương Văn Trường dám cả gan sát hại trọng thần. Đây là hành động coi thường quan thống trị của triều đình, "đồng tình với phản nghịch". Huống hồ hắn thực sự thuộc "bọn phản nghịch lọt lưới", lại từng cấu kết với quân hải tặc Nam Điền Triết Giang. Bọn này đều là đại nghịch bất đạo, tội ác cực lớn, cần phải xử tử hình lăng trì.

Vụ án sát hại Mã Tân Di điều tra, phúc tra kéo dài hơn nửa năm cuối cùng đã kết thúc. Tăng Quốc Phiên khi xử lý vụ án này đã làm đúng với ý chí của cấp trên. Và cũng vì vậy vụ án đi vào nghi án.